بر اساس آخرین پژوهش های صورت گرفته در این منطقه، با در نظرگرفتن ماهیان غیر بومی، ۵۳ جنس و ۷۹ گونه متعلق به ۱۸ خانواده و ۱۰ راسته شناسایی شده است، کپور ماهیان و گاو ماهیان به لحاظ تعداد جنس و گونه متنوع ترین خانواده ها می باشند، تعدادی از خانواده ها مانند شیشه ماهیان، سوزن ماهیان و اردک ماهیان تنها دارای یک جنس و یک گونه می باشند. ماهیان شناسایی شده اغلب ساکن آب شیرین (رودخانه ها و تالابها) می باشند و حدود ۲۳ درصد از آنها را ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه تشکیل می دهند . فراوانی ماهیان غیر بومی در سالهای اخیر بخاطر توسعه صنعت پرورش ماهی و یا بشکل تصادفی همراه سایر گونه های پرورشی در این منطقه افزایش یافته اند و حدود ۱۷ درصد از گونه های این منطقه را به خود اختصاص داده اند. خانواده کپور ماهیان بین ماهیان غیر بومی این منطقه دارای بیشترین تعداد جنس و گونه می باشد، ضمن آنکه ماهی کاراس و گامبوزیا، بین ماهیان غیر بومی، بیشترین پراکنش را در سطح منطقه دارند .۴۴ درصد از گونه های ماهیان این منطقه قابلیت بهره برداری اقتصادی دارند. ۲۴ درصد از گونه های ماهیان این منطقه، انحصاری دریای خزر بوده و در سایر نقاط دنیا وجود ندارند. این گونه ها به لحاظ حفاظتی دارای ارزش ویژه ای بوده، ضمن آنکه از خصوصیات ویژه این اکوسیستم منحصر به فرد هستند و می بایست نسبت به حفاظت از آنها تمهیدات خاصی صورت گیرد. هشت خانواده از ماهیان دریای خزر دارای این گونه ها هستند که خانواده گاوماهیان با ۴۲ درصد، دارای بیشترین تعداد گونه انحصاری (Endemic) این منطقه می باشد. ۶ درصد از گونه های این منطقه شدیدا در معرض خطر انقراض هستند،۶ درصد در معرض خطر انقراض هستند،۲ درصد آسیب پذیرند، ۸ درصد در معرض تهدیدند، ۲۱ درصد نیازمند حفاظت بوده و تنها ۳۶ درصد وضعیت خوبی دارند . تمامی گونه های ماهیان شدیدا در معرض خطر انقراض و در معرض خطر انقراض، ماهیان اقتصادی دریای خزر بوده که مهاجر بوده و برای تولید مثل وابسته به رودخانه های این حوضه می باشند .
اهمیت اکوسیستم دریای خزر بر هیچکس پوشیده نیست هم از بعد ملی برای ایران و هم از نظر بین المللی اهمیت این منطقه کاملا مشخص است، اکوسیستمی با تنوع گونه ای بالا (در کشور ایران بعد از خلیج فارس متنوع ترین اکوسیستم آبی به لحاظ گونه های ماهیان می باشد) و گونه های انحصاری و داشتن آب لب شور و تنها مشکل اصلی مخصوصا در ایران عدم نگرش اکوسیستمی، به این منطقه است. متاسفانه هر گروهی از زاویه خود به این اکوسیستم نگاه می کند و کار بهره برداری را آغاز می کند.
دو عامل اصلی باعث کاهش شدید بسیاری از گونه های ماهیان دریای خزر شده است: ۱ـ صید بی رویه ۲ـ تخریب زیستگاه.
- در مورد صید بی رویه متاسفانه حداکثر بهره برداری از انواع ماهیان در سال های اخیر صورت گرفته است و کمتر توجهی به کاهش شدید برخی از گونه ها شده است، به عنوان مثال ماهیان خاویاری.
- تخریب زیستگاه ها که بیشتر گونه های مهاجر از دریا به رودخانه را تحت تاثیر قرار داده و چرخه زندگی آنها را بخصوص در دوره تولید مثل بر هم زده، یکی از علت های اصلی در معرض خطر انقراض قرار گرفتن بسیاری از ماهیان دریای خزر است. در این راستا نیز بیشترین توجه شیلات به تکثیر مصنوعی این گونه ها بوده که در این زمینه نیز در سال های نه چندان دور، توجه بیشتر به برخی گونه های خاص بوده که در سال های اخیر برخی از گونه های دیگر نیز اضافه شده اما همچنان در برگیرنده تمامی گونه ها و متناسب با ظرفیت دریای خزر نیست!
تعیین ظرفیت دریای خزر برای گونه های مختلف کاری غیر ممکن نیست! اما نیاز به برنامه ریزی و صرف وقت دارد که امیدواریم در اولویت های مراکز علمی کشور قرار گیرد، اما در کوتاه مدت پیشنهاد می شود با توجه به آمار صید ماهیان در سال های دور که تغییرات در محیط زیست دریای خزر کمتر بوده به عنوان ترکیبی مناسب از گونه های ماهیان در شرایط نسبتا طبیعی دریای خزر، سعی شود رها سازی ماهیان در این منطقه و بهره برداری از گونه ها با این مقیاس انجام گیرد. یک نمونه مشخص در این مورد ماهی سفید دریای خزر بوده که هر ساله حدود ۱۲۰۰۰ تن (بیش از ۶۰ درصد صید ماهیان استخوانی) صید می شود. این مقدار صید از این گونه تاکنون در این دریا گزارش نشده و با توجه به از بین رفتن محل های تولید مثل این گونه در جنوب دریای خزر، بنابراین افزایش جمعیت آن در اثر تکثیر مصنوعی است (این اقدام زمانی برای حفظ نسل این گونه بسیار خوب بوده، اما در حال حاضر به شکلی فزاینده در اثر تکثیر مصنوعی، جمعیت آن زیاد شده بدون آن که به عواقب آن اندیشیده باشیم!). افزایش یک گونه قطعا بر روی گونه های رقیب تاثیر گذار است و مشخص است که توان تولید یک اکوسیستم محدود است، قبل از اینکه اکوسیستم و به نوعی طبیعت به رفتار ما واکنش نشان دهد (که در اغلب موارد این واکنش خوشایند ما نیست!)، بهتر است خود ما در رفتارمان با این اکوسیستم پیچیده که ما آن را ساده فرض می کنیم، تجدید نظر نماییم. ماهی سفید یک مثال از ده ها موردی است که در دریای خزر وجود دارد.
عدم توجه به احیاء اکوسیستم های تخریب شده (بیشتر مشکلات مربوط به رودخانه های این منطقه است) و اصرار بر تکثیر مصنوعی گونه هایی که نسل آن ها کاهش پیدا کرده مشکل دیگری است که تنوع زیستی ماهیان را تهدید می کند. تلاش شیلات ایران در زمینه نجات بسیاری از گونه های ماهیان این منطقه قابل تقدیر است و اگر این تلاش ها نبود، در حال حاضر بسیاری از گونه ها منقرض شده بودند، اما باید توجه داشت که تکثیر مصنوعی ابزاری موقتی در اختیار مدیران است تا با حفظ موقت نسل گونه های در معرض خطر انقراض، موانع موجود در مسیر تولید مثل طبیعی گونه ها را برداشته و بقا نسل آن ها را به صورت طبیعی تضمین نماید. رودخانه های جنوب دریای خزر نسبت به بسیاری از رودخانه های این دریا ویژگی خاصی دارند و آن نزدیکی رشته کوه البرز به دریا و در نتیجه کوتاه بودن این رودخانه ها (فاصله کم سرچشمه از مصب رودخانه) و در نتیجه نزدیکی محل های تولید مثل بسیاری از گونه های ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه به لحاظ شرایط دمایی و جنس بستر رودخانه می باشد، به عنوان مثال در حالی که بسیاری از گونه های ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه مانند ماهیان خاویاری، دهان گرد دریای خزر و آزاد ماهی دریای خزر برای رسیدن به محل تولید مثل در رودخانه ولگا باید بیش از یک هزار کیلومتر مهاجرت نمایند، اما همین گونه ها در رودخانه های جنوب دریای خزر پس از طی مسافتی بین ۱۰ تا ۱۰۰ کیلومتر، به محل تخم ریزی می رسند و خوشبختانه تعداد این رودخانه ها نیز کم نیست. اما متاسفانه در سال های اخیر به دلایل مختلف که یکی از دلایل اصلی آن توسعه کشت برنج می باشد، با زدن سدهای متعدد مخزنی و انحرافی، ضمن خشک نمودن رودخانه ها حداقل در دوره ای از سال موانع متعددی در مسیر مهاجرت ماهیان ایجاد نموده اند ضمن آنکه رها سازی ماهیان حاصل از تکثیر مصنوعی را با مشکلاتی همراه نموده اند (در دوره ای از سال در رودخانه ها، آب برای رها سازی لارو ماهیان حاصل از تکثیر مصنوعی وجود ندارد). اگر چه ماهیان دریای خزر نقش زیادی در اشتغال ساکنین استان های شمالی کشور و یکی از منابع مهم تامین مواد غذایی مردم کشور دارند، اما متاسفانه نگرشی نادرست باعث شده کشت برنج توسعه پیدا کند و آب اغلب رودخانه ها و نهرهای این منطقه به شالیزارها سرازیر گردد. برای حفظ نسل بسیاری از گونه های ماهیان دریای خزر و به عبارت بهتر نجات این اکوسیستم، چاره ای نیست تا حداقل تعدادی از رودخانه های این حوضه را ضمن استفاده معقول از آن ها برای بقاء اکوسیستم خزر حفاظت نماییم. در کشور ایران پنج رودخانه حفاظت شده وجود دارد (هراز، سردآبرود، چالوس، کرج و جاجرود). جالب است که سه تا از این رودخانه ها در این منطقه قرار دارد اما متاسفانه هیچ تفاوتی در نوع مدیریت این رودخانه ها و سایر رودخانه های این حوضه وجود ندارد! و حتی برخی از این رودخانه دارای معضلات محیط زیستی بیشتری نسبت به سایر رودخانه های این منطقه هستند!
ورود گونه های غیر بومی به این حوضه و توسعه آنها از دیگر عوامل مهم و تاثیر گذار بر ماهیان و احتمالا سایر آبزیان این منطقه می باشد که متاسفانه مورد توجه مراکز تحقیقاتی علمی کشور قرار نگرفته است. اگرچه برخی از این گونه ها با هدف مشخص توسعه آبزی پروری به این منطقه معرفی شده اند، اما بسیاری از این گونه ها ناخواسته وارد این منطقه شده اند و بدون آن که ارزش اقتصادی زیادی داشته باشند به طور گسترده در مناطق مختلف پراکنده شده و در حال حاضر در بسیاری از این مناطق جزو فراوان ترین گونه ها هستند که در این زمینه می توان به ماهی کاراس و تیزه کولی اشاره نمود.
عدم ثبت اطلاعات مستمر در سال های مختلف در مورد ماهیان این اکو سیستم ارزشمند باعث شده تا نتوان تحلیل های درستی از روند تغییرات داشته باشیم. در سال های اخیر، آمار ثبت شده از صید ماهیان تنها محدود به گونه های اقتصادی خاصی می باشد. براستی چگونه است که در مورد ثبت خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آب رودخانه ها اندازه گیری روزانه و استفاده از آمارهای چند ساله برای پیش بینی برخی از حوادث طبعیی مثل سیل و... امری جا افتاده و قابل قبول است، اما متاسفانه کمتر رودخانه ای را در حوضه جنوبی دریای خزر می توان یافت که وضعیت ماهیان آن (مخصوصا گونه های مهاجر) و خصوصیات اکولوژیک آن طی چند سال ثبت شده باشد! و یا خصوصیات بیولوژی و اکولوژیک گونه های ماهیان (حتی گونه ماهیان اقتصادی) متاسفانه ثبت نشده و یا به صورت ناقص ثبت شده است! براستی براساس کدامین آمار مستمر می توان روند تغییرات خصوصیات بیولوژیک یک گونه را طی سالیان متمادی و در اثر تغییرات اساسی که در این اکوسیستم وسیع از صید بی رویه گرفته تا آلودگی آب و معرفی گونه های غیر بومی اتفاق می افتد، بررسی نمود! متاسفانه حتی اجرای طرح های پژوهشی دراز مدت که ثبت اطلاعات را طی چندین سال می طلبد، برای بسیاری از مراکز پژوهشی قابل قبول نبوده و تصویب طرح هایی که در مدت زمان کوتاه اجرا می شود در اولویت است! متاسفانه بر اساس تفکری غلط، تکرار مطالعات بیولوژی گونه ها امری عبث است، حال آنکه تجزیه و تحلیل های اکولوژیک برای دست یابی به راه کاری مدیریتی، نیاز به ثبت اطلاعات بیولوژیک در سالهای مختلف دارد و ثبت اطلاعات انجام شده در بخش های شمالی دریای خزر و یا سایر کشورهای پیشرفته تاییدی بر این امر می باشد بدین ترتیب با استفاده از اطلاعاتی که به صورت پراکنده از نتیجه مطالعات پژوهشگران مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی کشور در منطقه جنوب دریای خزر (شامل رودخانه ها، تالاب ها و بخش های دریایی) در طی سال های گذشته بدست آمده می توان ایستگاه هایی را برای نمونه برداری و پایش مداوم این اکوسیستم ها و گونه ها با در نظر گرفتن حداقل تناوب در طول سال انجام داد.
نکته آخر اینکه حفاظت از این اکوسیستم ارزشمند و منحصر به فرد نیاز به تفکر سیستمی دارد و در این تفکر وظیفه حفظ این اکوسیستم تنها بر عهده شیلات و محیط زیست نیست، که تمام سازمانهای مختلف شامل کشاورزی، منابع طبیعی، نیرو، شهرداری ها، نفت و دانشگاهها و آموزش و پرورش هر یک به نوعی می توانند در حفظ این منطقه که ضامن بقاء جوامع انسانی پیرامون آن نیز هست باشند. حتما روزی به فکر احیاء این اکوسیستم خواهیم بود. قطعا در آن روز نتایج پژوهشهای امروز بسیار کارساز خواهد بود. به امید اینکه با شناخت این اکوسیستم ارزشمند و زیست مندان آن، بتوانیم هر چه سریع تر نسبت به بازسازی آن اقدام نماییم.
منابع مورد استفاده:
کد،ب.، عبدلی،ا. ۱۳۷۵. تنوع زیستی ماهیان آبهای شیرین ایران. ماهنامه آبزیان تهران. شماره ۷. ۶ص (۱۰-۴).
عبدلی،ا. و نادری،م. ۱۳۸۷. تنوع زیستی ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر. انتشارات آبزیان. ۱۰۰ص.
نادری،م. و عبدلی،ا. ۱۳۸۳. اطلس گونه های ماهیان حوضه جنوبی دریای خزر. سازمان تحقیقات شیلات ایران. ۸۰ص.
Ahnelt, H., Abdoli, A., Nader, M. and Coad, B.W.۲۰۰۰.Anatirostrum profundorum: Arare deep-water Gobiid species from the Caspian Sea of Iran. Cybium.
Berg, I.S.۱۹۴۸. Freshwater fishes of the U.S.S.R and adjacent countries Israel program for scientific translation jerusalem (۱۹۶۲-۱۹۶۵).۳ Vol.
Coad. B.W.۱۹۸۰. A provisional, annotated ckeck-list of the freshwater fishes of iran. Journal of the Bombay. Natural History Society. ۷۶ (۱)(۱۹۷۹):۸۶-۱۰۵.
Coad, B.W.۱۹۸۰. Environmental change and its impaet on the freshwater fishes of Iran. Biological Conservation. ۱۹(۱):۵۱-۸۰.
Coad, B. W.& Abdoli, A. ۱۹۹۳. Exotic fish species in the fresh waters of Iran. Zoology in the Middle East, ۹: ۶۵-۸۰.
Farid-pak, F.۱۹۶۸. Fertility of the kutumRutilusfrisiiKutum (Kammensesky). Voprosy Ikhtiologii. ۸,۱ (۴۸):۸۲-۹۰.
Kiabi, B. H., Abdoli, A.& Naderi, M. ۱۹۹۹. Status of the fish fauna in the South Caspian Basin of Iran. Zoology in the Middle East, ۱۸: ۵۷-۶۵.
